Περί τέχνης, στη Βορέειο Βιβλιοθήκη

Ο Σύλλογος Αγίου Νικολάου-ΚΑΤ Αμαρουσίου, σε αγαστή συνεργασία με την Κοινωφελή Επιχείρηση Δήμου Αμαρουσίου, ξεκίνησε ένα κύκλο διαλέξεων-παρουσιάσεων με ομιλήτρια την φιλόλογο-ιστορικό τέχνης και μέλος του ΔΣ του συλλόγου μας, κα. Άννα Παπαστεργίου. Πραγματοποιήθηκαν τρεις ομιλίες στο φιλόξενο χώρο της Βορέειου Βιβλιοθήκης, κατά τον Μάρτιο, τον Απρίλιο και τον Μάιο: «Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και η Μόνα Λίζα», «Ο Ελ Γκρέκο και ο κόμης του Οργκάθ» και «Σαλβαντόρ Νταλί, η ζωή και το έργο του» .

Παρακάτω, η ιστορικός τέχνης κα. Παπαστεργίου, μας παραθέτει δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τις εξαιρετικές παρουσιάσεις της. Η μεγάλη ανταπόκριση του κοινού και η επιτυχία του κύκλου των ομιλιών μάς δίνουν ώθηση να συνεχίσουμε και να ανοίξουμε ένα νέο κύκλο παρουσιάσεων κατά τους επόμενους, φθινοπωρινούς μήνες. Σύντομα θα γνωστοποιηθεί το πρόγραμμα και το περιεχόμενο αυτών. Σας ευχαριστούμε και σας περιμένουμε.

Εκ του ΔΣ του Συλλόγου

Άγνωστες πτυχές από την ζωή του Γκρέκο και του Νταλί

της Άννας Παπαστεργίου

Πολλές φορές ιδιαίτερο ενδιαφέρον δεν έχουν μόνο τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών αλλά και διάφορες στιγμές της ζωής τους οι οποίες με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, οδήγησαν σε κομβικά σημεία στην καριέρα τους. Παρακάτω, θα αναφερθούμε σε δυο τέτοια περιστατικά, δυο μεγάλων καλλιτεχνών: του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου και του Σαλβαντόρ Νταλί.

Ελ Γκρέκο και Μιχαήλ Άγγελος

Το 1570 βρίσκει τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο στη Ρώμη, όπου έχει ανοίξει το δικό του εργαστήριο και εργάζεται συστηματικά. Κατά την παραμονή του στην Ιταλία, επηρεάζεται από τον ιταλικό μανιερισμό και δημιουργεί πολύπλοκους πίνακες με πλούσια χρώματα και εξαιρετική λεπτομέρεια στην απόδοση των προσώπων και των ενδυμάτων. 

Στη Ρώμη, ο Θεοτοκόπουλος, όπως και άλλοι διακεκριμένοι ζωγράφοι, ήρθε αντιμέτωπος με τον σκληρό ανταγωνισμό που επικρατούσε την εποχή εκείνη, την ίδια στιγμή που δέσποζε η παρουσία του Τιτσιάνο και εξακολουθούσε να ασκεί επίδραση το έργο του Μιχαήλ Άγγελου, έξι χρόνια μετά το θάνατό του. Η σχέση τού Γκρέκο με το έργο του τελευταίου παραμένει αμφιλεγόμενη. Σύμφωνα με μία ανεκδοτολογική αναφορά που δεν επιβεβαιώνεται, πρότεινε στον πάπα Πίο Ε' να φιλοτεχνήσει πάνω στην Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Άγγελου, έργο με το οποίο είχε διακοσμήσει την Καπέλα Σιξτίνα. Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε φιλοτεχνήσει μοναδικά το εσωτερικό του ναού της «Καπέλα Σιξτίνα». Υπήρχαν όμως  αρκετοί βαθιά θρησκευόμενοι που θεώρησαν πως τα γυμνά κορμιά ήταν προκλητικά και παράταιρα μέσα σε εκκλησιαστικό χώρο. Ο Δομήνικος τότε είπε πως αν κατέστρεφαν τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Άγγελου, εκείνος θα μπορούσε να ζωγραφίσει πολύ καλύτερες από εκείνες του αναγεννησιακού ζωγράφου. Η δήλωση αυτή, εναντίον του αγαπημένου τους καλλιτέχνη, προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και σταδιακά ο Θεοτοκόπουλος αποκλείστηκε από αρκετούς καλλιτεχνικούς κύκλους. Η παρατήρησή του αυτή θεωρήθηκε τότε βλασφημία και επιτάχυνε την απόφασή του να εγκαταλείψει τη Ρώμη Όταν αργότερα τού ζητήθηκε να εκφέρει την άποψή του για τον Μιχαήλ Άγγελο, ο Θεοτοκόπουλος απάντησε πως τον θεωρούσε έναν καλό άνθρωπο, ο οποίος όμως δεν γνώριζε να ζωγραφίζει. Ο Φρανθίσκο Πατσέκο επίσης αναφέρει δυσμενή σχόλια του Γκρέκο για τον Μιχαήλ Άγγελο, κατά τη διάρκεια συνάντησής τους στο Τολέδο, λίγο πριν το θάνατο του.

      

Η Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Αγγέλου (τοιχογραφία στην Καπέλα Σιξτίνα, 1534) και η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκάλυψης του Ελ Γκρέκο (ζωγραφικός πίνακας, 1608-1614)

Από την άλλη πλευρά, η επίδραση που τού άσκησε θεωρείται δεδομένη. Οι προσωπογραφίες των Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελου, Κλόβιο και Ραφαήλ που φιλοτέχνησε στο έργο Η εκδίωξη των εμπόρων, έχουν ερμηνευτεί ως επιθυμία του να αποδώσει ένα φόρο τιμής σε αυτούς, αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτό την αξία τους.

Παρόλ’ αυτά τα σχόλια του Θεοτοκόπουλου για τον αγαπημένο των Ιταλών Μιχαήλ Άγγελο, ίσως οδήγησαν στην εκδίωξή του από τη Ρώμη, καθώς δεν ήταν ιδιαίτερα αρεστός στους Παπικούς κύκλους. Η φυγή του όμως από τη Ρώμη, τον οδήγησε στην Ισπανία και συγκεκριμένα στο Τολέδο, όπου ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος – Ελ Γκρέκο πλέον- μεγαλούργησε.

Σαλβαντόρ Νταλί: “Η εμμονή της μνήμης”

Το 1930 ο Νταλί ζει τον απόλυτο έρωτα με την Γκαλά, στο Πορτ Λιγκάτ. Επειδή οι σχέσεις του με τον πατέρα του είναι σχεδόν εχθρικές, ο Νταλί αποφασίζει να φύγει από το πατρικό του και να αγοράσει μια ψαροκαλύβα στο Πορτ Λιγκάτ, να την ανακαινίσει για να στεγάσει εκεί τον έρωτά του με την κατά πολύ μεγαλύτερή του Γκαλά. Σε αυτή την ψαροκαλύβα, το 1931, ο Νταλί θα δημιουργήσει έναν από τους πιο αναγνωρίσιμους και εμβληματικούς πίνακές του, την “Εμμονή της μνήμης”.

Για τον Νταλί ήταν η επιτομή της θεωρίας του περί σκληρότητας και μαλακότητας, κάτι που τον απασχολούσε ιδιαίτερα εκείνη την εποχή. Ο Νταλί όμως δεν έβλεπε τα πράγματα όπως οι υπόλοιποι σουρεαλιστές, οι οποίοι θεωρούσαν τα μαλακά, ρευστά ρολόγια ως σύμβολο της ρευστότητας και σχετικότητας του χρόνου: αντιθέτως, έλεγε ότι δεν τον ενέπνευσε η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, αλλά μια σουρεαλιστική εντύπωση που του έκανε ένα συγκεκριμένο γεγονός.

“Ήταν απόγευμα και με ταλαιπωρούσε ένας πονοκέφαλος, κάτι που δε μου συμβαίνει συχνά. Είχαμε μόλις τελειώσει με την Γκαλά το δείπνο μας, και εκείνη θα πήγαινε στο σινεμά με κάτι φίλους μας, ενώ εγώ προτίμησα να μείνω σπίτι να ξεκουραστώ. Χάζευα λοιπόν το camembert που έλιωνε έτσι όπως το έβλεπε ο ήλιος, και σκεφτόμουν πόσο μου μοιάζει: σκληρό απ έξω, μαλακό από μέσα. Σηκώθηκα και πήγα στο ατελιέ μου να δω τον πίνακα που δούλευα εκείνη την περίοδο: ένα τοπίο κοντά στο Πορτ Λιγκάτ, με τους βράχους φωτισμένους από το λυκόφως και μπροστά μια ελιά με κομμένα κλαδιά, χωρίς φύλλα. Ήξερα ότι είχα δημιουργήσει το σκηνικό για κάτι εκπληκτικό, απλώς δεν ήξερα ακόμα τι. Τι στιγμή που πήγα να κλείσω το φως και να πάω να ξαπλώσω μου ήρθε η εικόνα δυο μαλακών, λιωμένων ρολογιών, να κρέμονται από την ελιά και από το βράχο. Ξεκίνησα να δουλεύω αμέσως, παρόλο που ο πονοκέφαλος ήταν χειρότερος τώρα. Δυο ώρες μετά, όταν γύρισε η Γκαλά, είχα τελειώσει με την Εμμονή της Μνήμης”.

Ο πίνακας θεωρήθηκε περίεργος και ο ατζέντης του Νταλί έκρινε ότι δεν θα μπορούσε να τον πουλήσει. Έπεσε όμως έξω, καθώς είναι ένα από τα διασημότερα έργα του, και μετά από πολλές αλλαγές, βρίσκεται στο Μο.Μ.Α της Νέας Υόρκης, και θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα έργα των συλλογών του. Ο Νταλί επανήλθε αρκετές φορές σε αυτόν τον πίνακα, κάνοντας άλλες εκδοχές του, αποδεικνύοντας ότι ήταν ένα θέμα που πάντα τον γοήτευε και τον απασχολούσε. 

Διαδρομές Πολιτισμού: Μεσόγεια

Η Αττική αποτελεί ταξιδιωτικό πόλο έλξης κυρίως χάρη στο εξαιρετικά σπουδαίο πολιτισμικό δυναμικό της. Είναι γεμάτη από μέρη μαγευτικά, με σπουδαία μνημεία, χώρους αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος καθώς και εξαιρετικά μουσεία.

Σε πολύ κοντινή απόσταση από την πόλη μας, το Μαρούσι, βρίσκεται η ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων. Κάνουμε μαζί μια εικονική πολιτιστική διαδρομή στα Μεσόγεια, με τη μεγάλη ιστορία και το εξαιρετικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει και γνωρίζουμε κάποιους από τους χώρους, από τα μνημεία και τα μουσεία της περιοχής.

1. Σπήλαιο Κουτούκι, Παιανία

Πρόκειται για το μεγαλύτερο και ομορφότερο σπήλαιο της Αττικής. Η ανακάλυψή του έγινε τυχαία το 1926 ενώ η χαρτογράφησή του πραγματοποιήθηκε το 1954. Η πρόσβαση στο σπήλαιο γίνεται από τεχνητή σήραγγα μήκους 17 μέτρων. Η μεγάλη αίθουσα διαστάσεων 60 x 60 μέτρων με τους χρωματικούς σταλακτιτικούς σχηματισμούς, δημιουργεί μια ατμόσφαιρα υποβλητική. Το σπήλαιο είναι επισκέψιμο σε μια διαδρομή 350 μέτρων.

2. Μουσείο Βορρέ, Παιανία

Μέσα σε μια συνολική έκταση 18 στρεμμάτων με συγκροτήματα κτηρίων, αυλών και κήπων, οι συλλογές του μουσείου καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα 4000 ετών ελληνικής ιστορίας με αντικείμενα λαϊκής και καθημερινής χρήσης, κεραμικής, επιπλοποιίας και υφαντουργίας καθώς και ζωγραφικά έργα που απεικονίζουν σημαντικά ιστορικά γεγονότα του τόπου.

3. Παναγία Μερέντα, Μαρκόπουλο

 

Ο μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός του 13ου αιώνα, είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το ιδιαίτερο αυτό μνημείο, εντός του αρχαιολογικού χώρου Μερέντας, χρησιμοποιεί αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων μνημείων και είναι κατάγραφο από διαφορετικά τοιχογραφικά στρώματα του 13ου, 14ου και 18ου αιώνα.

4. Ι.Ν. Αγίου Πέτρου Καλυβίων

Πολύ κοντά στον αρχαιολογικό χώρο Εννέα Πύργων, βρίσκεται ο μεσοβυζαντινός σταυροειδής εγγεγραμένος ναός στον οποίο σώζεται τοιχογραφικό διακοσμητικό σύνολο από το 1232. Μάλιστα υπάρχει μια σπάνια προσωπογραφία του Μιχαήλ Χωνιάτη, επισκόπου Αθηνών και σπουδαίου χρονικογράφου του 13ου αιώνα. Ο ναός γειτνιάζει με άλλο ένα σημαντικό μνημείο, το ναό της Μεσοσπορίτισσας.

5. Ι.Ν. Μεσοσπορίτισσας Καλυβίων

Πρόκειται για ένα μονόχωρο τρουλαίο σταυροειδή ναό, με την παλαιότερη φάση του κυρίως ναού να χρονολογείται μεταξύ 11ου και 12ου αιώνα. Χαρακτηριστικός είναι ο τρούλος του ναού, με τα οκτώ μονόλοβα επιμήκη παράθυρα να αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμα της αθηναϊκής ναοδομίας κατά τον 11ο και 12ο αιώνα. Οι αγιογραφίες του τέμπλου (του 1902) πιθανώς επικαλύπτουν τμήματα της αρχικής βυζαντινής εικονογραφίας.

Στο παρεκκλήσιο του ναού σώζονται πέντε αγιογραφίες του 18ου αιώνα, έργα πιθανώς μαθητών της σχολής του διάσημου αγιογράφου Γεωργίου Μάρκου.

6. Ι.Ν. Αγίων Ταξιαρχών Καλυβίων

Πρόκειται για ένα σπουδαίο βυζαντινό μνημείο της Αττικής. Η σημερινή μορφή της μονόχωρης ξυλόστεγης βασιλικής βρίσκεται στη θέση μιας μεγαλύτερης τρίκλιτης βασιλικής του 5ου-6ου και αποτέλεσε καθολικό μονής κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Πολλά αρχιτεκτονικά μέλη της παλαιότερης βασιλικής εντοιχίζονται στο ναό που σήμερα υπάρχει. Ως επί το πλείστον, το τοιχογραφικό σύνολο ανάγεται στον 18ο αιώνα και αποδίδεται στη σχολή του Γεωργίου Μάρκου.

Στα κελιά της μονής φιλοξενήθηκε το 1810 ο λόρδος Βύρωνας, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του προς το Σούνιο. Ο ναός λειτουργεί μόνο κάθε 8 Νοεμβρίου, στη γιορτή των Ταξιαρχών.

7. Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου Κουβαρά

Ο μονόχωρος μεταβυζαντινός ναός με την ξύλινη στέγη, αποτελούσε στο παρελθόν καθολικό μονής. Το μεγαλύτερο μέρος του τοιχογραφικού διακόσμου φιλοτεχνήθηκε από το χέρι του Γεωργίου Μάρκου το 1743 ενώ παράλληλα σώζονται στρώματα παλαιότερων τοιχογραφιών. Ο ναός φέρει επίσης εντοιχισμένα αρχαία και παλαιοχριστιανικά ανάγλυφα σύνολα.

8. Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας

Χτισμένο το 1962 και εγκαινιασμένο το 1969, βρίσκεται μόλις 200 μέτρα από τον αρχαιολογικό χώρο της Βραυρώνας. Στεγάζει το ανασκαφικό υλικό του ιερού της Βραυρώνας και της ευρύτερης περιοχής της Μεσογαίας. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνας είναι ένα από τα σπουδαιότερα της Αττικής.

9. Αρχαιολογικός χώρος Βραυρώνας

Μία από τις 12 αρχαίες πόλεις της Αττικής ήταν η Βραυρώνα. Το όνομά της το πήρε προς τιμήν του ήρωα Βραύρωνα. Ο ναός της Αρτέμιδος και το ταφικό μνημείο της Ιφιγένειας αποτέλεσε τον πυρήνα της ευρύτερης περιοχής στην οποία ο Πεισίστρατος διέθετε την κτηματική του περιουσία.

Το περίφημο όμως ιερό της αρχαιότητας επλήγη από μια μεγάλη καταιγίδα γύρω στο 300 π.Χ., ο χώρος καταχώθηκε και έκτοτε εγκαταλείφθηκε. 

10. Ι.Ν. Μεταμόρφωσης Σωτήρα, Κορωπί

Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα στο Κορωπί πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα βυζαντινά μνημεία της Αττικής. Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός ανήκει στο λεγόμενο μεταβατικό τύπο και έχει άμεση σχέση με τις αρχιτεκτονικές καινοτομίες στη ναοδομία της Κωνσταντινούπολης του 10ου αιώνα, αλλαγές που εξαπλώθηκαν σε κάθε γωνιά της τότε αυτοκρατορίας.

Στο εσωτερικό του ναού διασώζεται στρώμα τοιχογράφησης που ανάγεται στις αρχές του 11ου αι. (Το δεύτερο στρώμα, κατά πολύ νεώτερο και ιστορημένο από τον Γεώργιο Μάρκου, ανήκει στον 18ο αιώνα.) Από το βυζαντινό στρώμα τοιχογράφησης, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η παράσταση του Παντοκράτορα στον τρούλο, γιατί συνδυάζει το θέμα του Παντοκράτορα (που συνηθίζεται μετά την εικονομαχία) με αρχαϊκά εικονογραφικά στοιχεία που ανάγονται στην παλαιοχριστιανική περίοδο.

Η περιοχή με τα μνημεία, κατά προσέγγιση:

1. Σπήλαιο Κουτούκι, Παιανία   2. Μουσείο Βορρέ, Παιανία    3. Παναγία Μερέντα

4. Άγιος Πέτρος Καλυβίων         5. Μεσοσπορίτισσα Καλυβίων     6. Ταξιάρχες Καλυβίων

7. Άγιος Αθανάσιος Κουβαρά     8-9. Αρχαιολογικό Μουσείο & αρχ. χώρος Βραυρώνας

10. Μεταμόρφωση Σωτήρα, Κορωπί