Τα Χριστούγεννα πριν από τα Χριστούγεννα

Μια από τις μεγαλύτερες γιορτές του χριστιανικού κόσμου, είναι αναμφισβήτητα τα Χριστούγεννα. Αποτελούν για τον δυτικό κόσμο, τις κατεξοχήν ημέρες χαράς και αγάπης, για τους φίλους, την οικογένεια, τον πλησίον. Η γνώριμη αυτή γιορτινή ατμόσφαιρα, δεν ήταν πάντοτε η ίδια.

Οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες τιμούσαν τα άγια πρόσωπα κατά τις ημέρες μνήμης του θανάτου τους. Μάλιστα, οι γενέθλιες εορτές απουσίαζαν καθώς αποτελούσαν στοιχεία των ειδωλολατρικών θρησκειών που υπήρχαν μέσα στα όρια της τότε ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Στην ίδια την Καινή Διαθήκη δεν βρίσκουμε χωρίο στο οποίο να αναφέρεται πως οι Απόστολοι τιμούσαν τη γενέθλια ημέρα του Ιησού.

Στο Ευαγγέλιο του Λουκά (κεφ.2, εδ.8), αναφέρεται πως οι ποιμένες, τη νύχτα της Γέννησης, βρίσκονταν στους αγρούς και πρόσεχαν τα κοπάδια τους μακριά από τις στάνες. Οι χειμωνιάτικες νύχτες όμως, καθιστούν απαγορευτική μια διανυκτέρευση στο ύπαιθρο. Παράλληλα το τεκμηριωμένο ιστορικό γεγονός της απογραφής των Ιουδαίων επί της βασιλείας του Ηρώδη, με το οποίο είναι συνδεδεμένη η παρουσία του Ιωσήφ και της Μαρίας στη Βηθλεέμ, συνηγορεί και αυτό στην υπόθεση πως η Γέννηση έγινε πιθανότατα κατά τους φθινοπωρινούς μήνες (μετά τη συγκομιδή των χωραφιών) .

Η απόφαση για απογραφή των κατοίκων της Ιουδαίας συνάντησε μεγάλες αντιδράσεις. Έτσι, ενώ η ρωμαϊκή διαταγή απογραφής δόθηκε το 8 π.Χ., η διεκπεραίωσή της φαίνεται πως έγινε στην Παλαιστίνη το 6 π.Χ. Το μυστήριο μεγαλώνει περισσότερο, καθώς πηγές προσδιορίζουν το θάνατο του Ηρώδη στο 4 π.Χ. Φαίνεται λοιπόν πως τα Χριστούγεννα, όπως σήμερα γνωρίζουμε, έγιναν σε διαφορετικό χρόνο, τόσο σε σχέση με την εποχή, όσο και σε σχέση με τη χρονολογία. Παράλληλα, απουσιάζουν από τον κατάλογο των εορτών των πρώτων χριστιανών, σύμφωνα με τον Ειρηναίο (επίσκοπος Λουγδούνου, 130-202 μ.Χ.) και τον Τερτυλλιανό (συγγραφέας, θεολόγος και φιλόσοφος, 155-240 μ.Χ.).

Η καθιέρωση της εορτής των Χριστουγέννων, φέρεται να έγινε για πρώτη φορά από τον Πάπα Ιούλιο Α΄ (μέσα 4ου αι.) στη Ρώμη, ο οποίος καθόρισε τα γενέθλια του Ιησού στις 25 Δεκεμβρίου. Τον ίδιο καιρό, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (345-407 μ.Χ), αναφέρει πως στην Αντιόχεια της Συρίας η γιορτή των Χριστουγέννων άρχισε επίσης να εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (μέσα 6ου αι.) η γιορτή των Χριστουγέννων, όπως τη γνωρίζουμε, είχε παγιωθεί στον γεωγραφικό χώρο της ανατολικής Μεσογείου.

Η χρονική μετατόπιση και καθιέρωση της γενέθλιας εορτής του Χριστού μέσα στην καρδιά του χειμώνα, φαίνεται να έχει ως αίτιο την ανάγκη επικράτησης της χριστιανικής λατρείας κατά των κραταιών, μέχρι κι εκείνο τον καιρό, εθνικών και παγανιστικών λατρειών.

Στην αρχαία Αίγυπτο, ο θεός Όσιρις γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου και μία μυστηριώδης φωνή γνωστοποίησε στον κόσμο την έλευση του «Κυρίου του Σύμπαντος». Ο Όσιρις θεωρείται θεός της φύσης και της βλάστησης, καθώς πεθαίνει και ανασταίνεται συμβολίζοντας έτσι το θερισμό και την αναγέννηση των νέων βλαστών. Στο σημείο της δολοφονίας του Όσιρη φύτρωσε μια ακακία, το δένδρο της ζωής, όπου προσφέρονταν δώρα σε κάθε επέτειο γέννησής του.

      Ο Όσιρις ταυτίστηκε στην αρχαία Ελλάδα με τον θεό Διόνυσο. Σαν τον Όσιρι, έτσι και για τον Διόνυσο, οι ιερείς του έφεραν ποιμαντική ράβδο, καθώς ο Διόνυσος αποκαλούνταν ως ο «Καλός Ποιμήν». Αποκαλούταν επίσης «Σωτήρ» και «Θείο Βρέφος», που είχε γεννηθεί από την Σεμέλη, έπειτα από τον κρυφό γάμο της με τον Δία. 

    Οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν τα γενέθλια του Διονύσου στο τέλος Δεκεμβρίου, όταν ο ήλιος άρχιζε βαθμιαία να αυξάνει την ημέρα. Ήταν η συμβολική νίκη του Φωτός έναντι του Σκότους.

Ο Ήλιος στην αρχαία παράδοση γεννιέται και αυτός κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο (τέλη Δεκεμβρίου) και κινείται πάνω σε άρμα, σε ταύτιση πολλές φορές με τον Διόνυσο ή τον Φωτοφόρο Απόλλωνα, που πάνω σε άρμα μοιράζει το φως στον κόσμο.

Μια από τις σημαντικότερες εορτές της Αρχαίας Ρώμης ήταν η «Ημέρα του Αήττητου Ήλου» (Dies Invicti Solis). Προέκυψε από τα Σατουρνάλια, προς τιμήν του Κρόνου και της Δήμητρας, τα οποία βαθμιαία διατήρησαν λατρευτικά χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής εορτής του Φωτοφόρου Απόλλωνα Ήλιου. 

Η μεγάλη αυτή ρωμαϊκή εορτή άρχιζε περίπου στα μέσα Δεκεμβρίου και διαρκούσαν δέκα ημέρες, όπου οι οικείοι αντάλλασσαν μεταξύ τους δώρα και λαμπάδες, ενώ στα παιδιά έδιναν πήλινες κούκλες και γλυκά σε σχήμα βρέφους για να θυμίζουν το Κρόνο, που τρώγει τα παιδιά του. Λόγω της σπουδαιότητας της εορτής, η πρώτη ημέρα κάθε εβδομάδας πήρε το όνομα του θεού Κυρίου-Ήλιου (σήμερα Κυριακή και Sun-day).

Στην Ανατολή, ο θεός-ήλιος Βάαλ, που το όνομά του σημαίνει «Κύριος», λατρευόταν στη Φοινίκη, τη Χαναάν και τη Μεσοποταμία. Στην Περσία, στα τέλη Δεκεμβρίου, λατρευόταν η γέννηση του θεού του φωτός και της σοφίας Μίθρα, ο οποίος όπως ο Δίας, ο Διόνυσος, ο Ερμής και ο Άδωνις, γεννήθηκε κι αυτός μέσα σε σπήλαιο. Ο Άδωνις, αγαπημένος της Περσεφόνης και της Αφροδίτης λόγω της ομορφιάς του, στη μυθολογική αφήγηση πεθαίνει και ανασταίνεται. Σύμφωνα με την παράδοση, το μνήμα του βρισκόταν σε υπόγειο χώρο του ναού της Αστάρτης (που ταυτίζεται με την Αφροδίτη), στην πόλη της Παλαιστίνης Βηθλεέμ.

Γίνονται λοιπόν φανερές οι ομοιότητες και τα πρωτογενή νοήματα σε εθιμικές πρακτικές, μέσα στα ίδια μάλιστα χρονικά πλαίσια και δρώμενα των παγανιστικών εορτών με τα αντίστοιχα της χριστιανικής λατρείας για τη γιορτή των Χριστουγέννων. 
Ο συγκρητισμός, τα πολιτιστικά και τα λατρευτικά δάνεια είναι στοιχεία διαχρονικά της ανθρώπινης ιστορίας. Ο δρόμος προς την εξιλέωση και τη σωτηρία της ζωής και της ψυχής περνά μέσα από σημάνσεις αρχετυπικές που μεταπλάθονται κάθε φορά, σε κάθε ανανέωση της λατρευτικής πράξης του ανθρώπου προς το θείο. Υπήρξαν Χριστούγεννα πριν από τα Χριστούγεννα. Η γιορτή του προμηνύματος της έλευσης της καλοκαιρίας, μέσα στην καρδιά του χειμώνα, είναι η επιβεβαίωση της ελπίδας του ανθρώπου για μια καλύτερη ζωή.

Επιμέλεια: Βασίλειος Μπακάλης